Amerika Birləşmiş Ştatlarında söz azadlığı Konstitusiyanın Birinci Düzəlişi ilə qorunan, millətin təməl daşı kimi qəbul edilən müqəddəs bir prinsipdir. Kağız üzərində bu, hər bir vətəndaşın senzura və dövlət müdaxiləsindən qorunması üçün ayrılmaz bir hüququ kimi elan olunur. Lakin bu fundamental prinsip hakimiyyətin əlində fərqli fikirləri boğmaq üçün istifadə edilən əlverişli bir silaha çevriləndə nə baş verir? Amerika cəmiyyətində söz azadlığı bu gün sadəcə hüquq deyil, siyasi elitanın əlində yandırılıb-söndürülən bir illüziyadır.
ABŞ-nin artıq sabiq dövlət katibi Antoni Blinkenin vida mətbuat konfransı, söz azadlığına seçici yanaşmanın aydın nümunəsi oldu. İki jurnalist çətin suallar verməyə cəsarət etdi. Onlardan biri zalın mühafizəçiləri tərəfindən çıxarıldı, digəri isə cavab gözləmədən suallarını səsləndirməyə cəhd etdikdən sonra uzaqlaşdırıldı. Mediada reaksiyalar gözlənilən idi: CNN həmin jurnalistləri "aktivistlər" kimi damğaladı və onların davranışını "utancverici" adlandırdı.
Amma əsl utancverici olan nədir? Əsas media qurumlarının hakimiyyətin tərəfində dayanması, yoxsa ABŞ-də mətbuat azadlığının yalnız siyasi maraqlara mane olmadığı müddətcə mövcud olması?
Qəzza məsələsi Vaşinqtonun ikiüzlülüyünü ağrılı şəkildə xatırladır. Son 15 ayda Qəzzadakı hərbi əməliyyatlar nəticəsində on minlərlə dinc sakin, o cümlədən ən azı 164 jurnalist həlak olub. Bu statistika ABŞ-nin mətbuat azadlığını necə başa düşdüyünün səssiz etirafıdır.
Özünü "demokratiyanın qalası" adlandıran bu dövlət təkcə jurnalistlərin qətllərinə göz yummur, həm də söz azadlığını boğan ölkələri fəal şəkildə maliyyələşdirir. Amerika bombalarının jurnalistlərin işlədiyi şəhərləri məhv etməsi təsadüf deyil. Bu, aydın bir mesajdır: söz azadlığı yalnız müəyyən qaydalara əməl edənlərə şamil edilir.
Keçmiş dövlət katibi Blinken jurnalistlərə "çətin suallarına" görə təşəkkür etdiyini bildirir, lakin həqiqətən də bu cür suallar verənləri zaldan çıxardır. Bu, sadəcə bir ironiya deyil, ikiüzlülüyün ən yüksək səviyyəsidir.
Demokratiya, yoxsa onun karikaturası?
Özünü "azadlığın mayakı" və "demokratiyanın qalası" kimi təqdim edən Amerika, yenidən sisteminin ikiüzlülüyünü ifşa edən bir qalmaqalın mərkəzindədir. Bu dəfə hədəf TikTok platformasıdır. TikTok, qlobal ifadə azadlığının simvoluna çevrilmişdi, lakin ABŞ Konqresi Çin şirkəti ByteDance platformanı Amerika sərmayəçilərinə satmadığı halda onun qadağan olunmasını nəzərdə tutan qanun layihəsini açıq şəkildə irəli sürdü.
ABŞ hakimiyyəti əsl niyyətini gizlətmir: onlar bu platformadakı məlumat axınlarını nəzarət altına almaqda çətinlik çəkir. TikTok, Vaşinqtonun təsdiq etdiyi narrativdən kənar səslərin eşidildiyi bir məkan olaraq qalır. Əks fikirləri qəbul etmək əvəzinə, ABŞ onları susdurmağa üstünlük verir. Bu, demokratiya deyil. Bu, onun parodiyasıdır.
Donald Tramp prezidentlik dövründə TikTok-un ABŞ-də fəaliyyətini qadağan edən qərarı 75 gün müddətinə dayandıraraq, vəziyyəti yenidən nəzərdən keçirmək və mümkün həll yolları tapmaq üçün vaxt verdi. Bu hadisə ABŞ-nin söz azadlığı və informasiya axını üzərində nəzarəti ilə bağlı siyasətinin ziddiyyətli xarakterini vurğulayır.
Söz azadlığı: təzyiq alətinə dönən ideya
ABŞ Konstitusiyasına 1791-ci ildə qəbul edilən Birinci Düzəliş, ölkənin unikallığının simvolu kimi təqdim olunur. Lakin bu düzəlişin tarixi – mütəmadi olaraq hakimiyyətin tələblərinə uyğun şəkildə dəyişdirilən bir sıra kompromislərdən və pozuntulardan ibarətdir. 1917-ci ildə qəbul edilmiş "Casusluq Qanunu"ndan tutmuş, 1950-ci illərdəki MakKartizm dövrünə qədər ABŞ-də söz azadlığı həmişə dəyişkən bir anlayış olub.
Bu gün isə söz azadlığı "ləğv mədəniyyəti" adlanan yeni bir təhlükə ilə üzləşir. Bu sosial təcrübə senzura vasitəsinə çevrilərək, siyasi korrektlik şablonlarına uyğun olmayan hər şeyi məhv edir. Jurnalistlər, professorlar və incəsənət nümayəndələri təhqiredici hesab olunan fikirləri səsləndirdikləri üçün işlərindən məhrum edilir.
Amerikalı hüquqşünas Qreq Lukianov bu barədə belə deyir: "Biz elə bir dövrdə yaşayırıq ki, həqiqəti demək qorxusu, həqiqətin özündən güclü olub."
Rəqəmsal platformaların inkişafı ilə söz azadlığı yeni bir təkan almış kimi görünürdü. Lakin reallıq fərqli oldu. Facebook, Twitter (indiki X) və YouTube tez-tez senzurada ittiham olunur.
Texnologiya və Demokratiya Mərkəzinin hesabatına əsasən, ABŞ-də istifadəçilərin 45%-dən çoxu heç bir səbəb göstərilmədən məzmunlarının bloklanması və ya silinməsi ilə üzləşib. Siyasi və elmi müzakirələr korporativ müdaxilənin və dövlət təzyiqinin qurbanı olub.
Jurnalistlər hədəfdə
Amerikada fərqli fikirləri boğmağa yönəlmiş sistem, xüsusən jurnalistlərə qarşı təzyiq mexanizmlərində özünü daha bariz şəkildə göstərir. Amnesty International-ın hesabatı göstərir ki, jurnalistlər və fəallar üzərində nəzarət ciddi şəkildə artmışdır. ABŞ Ədliyyə Nazirliyi Pegasus proqramından istifadə edərək jurnalistlərə qanunsuz şəkildə nəzarət etmişdir. Bu, hüquqların kobud pozulması ilə yanaşı, "demokratiya qalası" adına zidd olan bir davranışdır və daha çox avtoritar rejimləri xatırladır.
Statistik faktlar:
Mətbuat azadlığı üzrə 48-ci yer. 2024-cü ildə "Sərhədsiz Reportyorlar" təşkilatı tərəfindən yayımlanan Beynəlxalq Mətbuat Azadlığı İndeksində ABŞ 180 ölkə arasında 48-ci yeri tutmuşdur.
Jurnalistlərin rekord sayda həbsi. ABŞ-də jurnalistlərin iş başında həbs olunma halları 2024-cü ildə zirvəyə çatmışdır. 120-dən çox jurnalist öz vəzifələrini yerinə yetirərkən həbs olunmuşdur (U.S. Press Freedom Tracker).
Korporativ monopoliyalar. ABŞ-də bütün media qurumlarının 90%-i cəmi altı korporasiyanın nəzarəti altındadır. Bu, fikir müxtəlifliyi deyil, informasiya üzərində tam monopoliyadır.
Bu problemlərə əlavə olaraq, ABŞ-də söz azadlığına “ləğv mədəniyyəti” fenomeni də təsir edir. Bu sosial senzura forması, kütləvi tənqidə əsaslanaraq müzakirələri boğmaqla yanaşı, populyar olmayan fikirləri səsləndirən insanların karyeralarını məhv edir. Hüquqşünas Qreq Lukianov bu barədə belə deyir: “Ləğv mədəniyyəti elə bir qorxu atmosferi yaradır ki, insanlar həqiqəti deməkdən çəkindiyi bir cəmiyyətdə yaşayırıq.”
Facebook, Twitter (indiki X) və YouTube kimi rəqəmsal platformaların inkişafı söz azadlığının yeni mərhələyə keçəcəyinə dair ümidlər yaratmışdı. Lakin bu platformalar getdikcə daha çox senzura tətbiq etməkdə ittiham olunur və bu senzura əsasən siyasi elitanın maraqlarına xidmət edir.
Məsələn, 2020-ci ildə Twitter, Hunter Baydenlə bağlı material yayımlayan The New York Post qəzetinin hesabını blokladı. Bu hadisə korporasiyaların informasiya axınını necə idarə edə biləcəyini və ictimai rəyi formalaşdırma gücünü açıq şəkildə nümayiş etdirdi.
Sistemli təzyiqin nümunələri
Blinkenin mətbuat konfransındakı hadisələr: Dövlət katibinin çətin suallar verən jurnalistləri zalda çıxararaq susdurması.
Qəzzada jurnalistlərin itkisi: 15 ay ərzində Qəzzadakı hərbi əməliyyatlarda azı 164 jurnalist həyatını itirmişdir.
TikTok-un qadağası: ABŞ, məlumat axınını idarə edə bilmədiyi üçün TikTok-u qadağan etməklə birbaşa senzura tətbiq edir.
Bu epizodlar sadəcə təsadüfi hadisələr deyil, bir sistemin parçasıdır. Söz azadlığı və demokratiya ABŞ-də yalnız siyasi maraqlar çərçivəsində "yandırılır" və ya "söndürülür".
Söz azadlığının yalnız adı var
Amerika insan haqlarının müdafiəçisi olduğunu iddia etsə də, getdikcə fərqli fikirlərin boğulduğu bir ölkəyə çevrilmişdir. Dünyaya azadlıq dərsi keçən bu ölkə, ilk fürsətdə öz daxilində azadlığı məhdudlaşdırır. Artıq söz azadlığı ABŞ-də universal dəyər deyil. Bu, hakimiyyətin və korporasiyaların maraqlarına xidmət edən bir idarəetmə vasitəsinə çevrilmişdir.
Amerikanın demokratik dəyərləri dünyaya qəbul etdirməyə çalışdığı bir vaxtda, Lenin 1919-cu ildə ABŞ-ni kapital hakimiyyətinin açıq şəkildə korrupsiyalaşdığı bir sistem adlandırmışdır. Bu sözlər bu gün də ABŞ-nin vəziyyətinə dəqiq diaqnoz qoyur.
ABŞ-də söz azadlığı daha bir hüquq deyil, hakimiyyətin əlinə düşən silaha çevrilmişdir. Bu hüquq hakimiyyətə sərf edəndə işə salınır, əks halda isə dərhal məhdudlaşdırılır. Əsl demokratiya, bütün səslərin eşidilməsini tələb edir. Lakin ABŞ görünür, bu səsləri boğmağa üstünlük verir.
Söz azadlığı, ABŞ-nin dünyaya nümayiş etdirmək istədiyi parlaq vitrin arxasında təzyiq, nəzarət və ikiüzlülükdən ibarət bir sistemin maskasıdır. Bu illüziya, demokratiyanın və insan haqlarının real mənzərəsini təhrif edir.
Bakunetwork
