Son vaxtlar Nikol Paşinyanın bəyanatlarına əsasən Ermənistan, nəhayət, bir müddət əvvəl mümkünsüz təsir bağışlayan qərar verməyə hazır olduğunu göstərir.
Belə ki, İrəvan ATƏT-in Minsk Qrupunun rəsmi buraxılma prosesiniə start verəcəyini vəd edir.
Əvvəllər müxtəlif bəhanələrlə təxirə salınan bu addım indi İrəvan tərəfindən "sülh paketi"nin bir hissəsi kimi təqdim olunur - Azərbaycanın münasibətlərini tənzimləmək niyyətinin dünyaya nümayiş etdirilməsi cəhdi. Lakin bu məcburi görünən addımın arxasında sülh istəyindən daha dərin səbəblər dayanır.
ATƏT-in Minsk Qrupunun buraxılması Bakının uzun müddətdir tələb etdiyi məsələdir. Rəsmi Bakı dəfələrlə bəyan edib ki, "Qarabağ münaqişəsinin həlli" məqsədilə yaradılan bu format 44 günlük Vətən müharibəsində Azərbaycanın qələbəsindən sonra hər hansı aktuallığını itirib. Konkret həllər təqdim etmək iqtidarında olmayan Minsk Qrupu siyasi anaxronizmə çevrilərək beynəlxalq vasitəçiliyin uğursuzluq rəmzi olub. Bununla belə, İrəvan üçün bu tələbin qəbul edilməsi öz ambisiyalarına vurulan ciddi zərbədir.
N.Paşinyanın qrupun buraxılmasını “normallaşma paketi”nə daxil etməyə hazır olduğunu ifadə etməsi daha çox narahat həqiqətlərdən yayınmaq cəhdi kimi səslənir. Ermənistan artıq reallıqla üzləşib: bundan sonra müqavimət göstərməyin heç bir mənası yoxdur. Bundan əlavə, baş nazir paketi sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası, beynəlxalq məhkəmələrdə qarşılıqlı iddialardan imtina və sülh müqaviləsinin imzalanması kimi məsələlərlə zənginləşdirmək təklif edir. Amma təkliflərin nə dərəcədə səmimi olduğu sual altındadır. Hər bənddə siyasi hesablama, beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında nüfuzu qorumaq cəhdi hiss olunur.
ATƏT-in Minsk Qrupu uzun illər beynəlxalq riyakarlığın simvolu kimi böyük güclərin maraqları həqiqi münaqişə həlli cəhdlərindən üstün tutulmuşdur. Ermənistan üçün qrupun buraxılması yalnız onun mövcudluğunun mənasızlığını qəbul etmək deyil, həm də diplomatik mübarizədə məğlubiyyət deməkdir. Məhz Azərbaycan illər ərzində bu formatın ləğvi üçün ardıcıl şəkildə mübarizə aparmış və onu təzyiq və vaxt uzatma aləti kimi qiymətləndirmişdir.
İrəvan həqiqətən Minsk Qrupundan imtina etməyə hazırdır, yoxsa bu, sadəcə taktiki manevrdir? Çox güman ki, N.Paşinyanın qərarı Qərb qarşısında “konstruktivlik” nümayiş etdirmək məqsədilə atılmış bir addımdır. Amma bu taktika reallıq sınağına tab gətirə biləcəkmi?
Bu kontekstdə qrupun iki əsas həmsədri olan Fransa və ABŞ-ın rolu böyük əhəmiyyət daşıyır. Ermənistana açıq dəstək göstərən Paris bölgədə təsir vasitəsi kimi qalan bu strukturun buraxılmasına asanlıqla razılaşmayacaq. Qlobal maraqlarla hərəkət edən Vaşinqton isə Minsk Qrupundan Cənubi Qafqazda mövqelərini saxlamaq üçün istifadə edə bilər. Ermənistanın rəsmi müraciət etməsi halında belə, proses ləngiyəcək – Vaşinqtonla Paris bunu bilərəkdən, qəsdən edə bilərlər. Məqsəd vəziyyəti Azərbaycana təzyiq vasitəsinə çevirməkdir.
Beləliklə, qarşımızda yalnız diplomatik deyil, həm də geosiyasi oyun açılır. Azərbaycan öz maraqlarını ardıcıl və qətiyyətlə həyata keçirərək, İrəvanı güzəştlərə getməyə məcbur etmişdir. Minsk Qrupunun buraxılmasının arxasında daha dərin bir məna dayanır: bu, Cənubi Qafqazda Bakının dominantlığı ilə formalaşan yeni reallığın etirafıdır.
Ermənistan üçün bu addım beynəlxalq təzyiqlərə məruz qalaraq reallığı qəbul etməyin acı təcrübəsidir. Bölgədə uzunmüddətli və davamlı sülhə nail olmaq hələ də uzaq perspektivdə görünür. Hər bir addımın arxasında müxtəlif ambisiyalar, hesablamalar və gizli məqsədlər dayanır.
44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsindən dərin daxili transformasiyalar yaşayan Ermənistan hazırda taleyüklü bir seçimin astanasındadır: ya Avrasiya İqtisadi Birliyində (AİB) qalaraq mövcud iqtisadi modelini qoruyacaq, ya da Avropa İttifaqına (Aİ) inteqrasiya yoluna çıxaraq böyük risklərə rəğmən yeni bir istiqamət seçəcək. Nikol Paşinyan hökumətinin Aİ-yə üzvlük prosesini başlatmaq üçün qanun layihəsi hazırlamaq təşəbbüsü ölkə daxilində və xaricində geniş müzakirələrə səbəb olub. Xüsusilə də Rusiya, bu addımı təkcə kurs dəyişikliyi kimi deyil, həm də Cənubi Qafqazdakı strateji maraqlarına qarşı ciddi bir təhdid kimi qəbul etdi.
Rusiya baş nazirinin müavini Aleksey Overçuk açıq şəkildə bildirdi ki, Ermənistanın Avrointeqrasiya kursu ölkə üçün iqtisadi fəlakətlə nəticələnə bilər. Enerji resurslarının bahalaşması, əhalinin kütləvi şəkildə ölkəni tərk etməsi, ixracın 70-80%-ə qədər azalması - Moskva, İrəvanın AİB-dən çıxacağı halda belə bir ssenari proqnozlaşdırır. Overçukun fikrincə, iki inteqrasiya blokunun – AİB və Aİ-nin birgə mövcudluğu mümkün deyil, çünki hər iki qurum malların, xidmətlərin, kapitalın və işçi qüvvəsinin sərbəst dövriyyəsini tələb edir. O, Ermənistanın Aİ-yə potensial üzvlüyünü “Titanik bileti” almaqla müqayisə edərək bu təşəbbüsün risklərini vurğuladı.
"Ermənistanın Avropa İttifaqına (Aİ) üzvlüyü ölkənin Avrasiya İqtisadi İttifaqında (Aİİ) iştirak etməsi ilə uyğun gəlmir. Aİİ və Aİ bir-biri ilə uyğun gəlmir. Hər iki ittifaq gömrük sərhədlərinin olmamasını və malların, xidmətlərin, kapitalın və işçi qüvvəsinin sərbəst hərəkətini nəzərdə tutur. Bu iki ittifaqın hər hansı bir nöqtədə birləşəcəyini təsəvvür etmək mümkün deyil. Buna görə də, Ermənistanda nəzərdən keçirilən "Avropa İttifaqına qoşulma prosesinin başlanması haqqında" qanun layihəsi bu ölkəni seçim qarşısında qoyur. Əgər Ermənistan Aİİ ilə əlaqələri dayandırarsa, bir tərəfdən enerji və ərzaq qiymətləri artacaq, digər tərəfdən isə erməni mallarının ixracı 70-80% azalacaq. Beləliklə, adi insanlar gəlirlərini itirəcək, işlərini itirəcək və ən zəruri şeylər üçün daha çox ödəyəcəklər. Əvəzində onlar, çox güman ki, vizasız rejim əldə edəcək, Ermənistan isə depopulyasiya ilə üzləşəcək. İndi daha aydın görünür ki, Aİİ-də üzvlük bir imtiyazdır», - deyə Overçuk Avropa İttifaqına üzvlüyü «Titanik»ə bilet almaqla müqayisə edərək qeyd edib.
Qeyd edək ki, yanvarın 9-da Ermənistan hökuməti respublikanın Avropa İttifaqına üzvlüyü haqqında qanun layihəsini təsdiqləyib. Qanunun qəbul edilməsi bu prosesə start verəcək. Birbaşa Aİ-yə üzvlük qərarı isə ümumxalq referendumu yolu ilə qəbul edilməlidir, - deyə Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan hökumət iclasında bildirib.
Rusiya Federasiya Şurasının Beynəlxalq İşlər Komitəsinin sədr müavini Andrey Klimov da bənzər mövqe sərgiləyərək Ermənistanın Avrointeqrasiya kursunun təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi risklər yaratdığını qeyd etdi. O, Ukrayna böhranı ilə paralellər apararaq, Qərbə yönələn seçimin ənənəvi əlaqələrin dağılması və münaqişə ilə nəticələnə biləcəyini vurğuladı.
Medalın digər üzündə isə Ermənistanı tərəfdaş və islahatlara can atan bir ölkə kimi görən Avropa İttifaqı dayanır. Brüssel üçün Ermənistanın avrointeqrasiya prosesi Rusiyanın təsirini zəiflətmək və regionda strateji maraqlarını gücləndirmək üçün bir fürsətdir. Ermənistan isə öz növbəsində iqtisadi dəstək, investisiyalar və vizasız rejimə ümid edir. Fəqət vədlər AİB-dən çıxmağın nəticəsində yaranacaq itkiləri kompensasiya etmək üçün kifayət etməyə bilər.
Eyni zamanda, Ermənistan daxilində də avrointeqrasiya mövzusu kəskin mübahisələrə səbəb olur. Əhalinin bir hissəsi bu kursu inkişaf, demokratikləşmə və azadlıqla əlaqələndirir. Digərləri isə bunu iqtisadi sabitlik və ənənəvi əlaqələr üçün təhlükə kimi görür. Xüsusilə də Rusiya bazarına yönəlmiş biznes dairələri üçün bu məsələ olduqca həssasdır.
Ermənistan ciddi bir dilemmanın qarşısındadır: AİB-də qalaraq ucuz enerji resurslarına və ticarət güzəştlərinə çıxışı qorumaq, yoxsa “Avropa arzusu” naminə mövcud iqtisadi modelini təhlükə altına atmaq. Həmin arzu Ermənistan üçün həqiqətən dəyərli olarmı? Ukrayna və Gürcüstan kimi qonşu ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, avrointeqrasiya hər zaman arzulanan nəticələrə gətirib çıxarmır. Ticarət və vizasız rejimin liberallaşdırılması adətən sərt islahatlar, qiymət artımı və sosial gərginliklə müşayiət olunur.
Bu fonda Rusiya rəsmilərinin xəbərdarlıqları əsaslı görünür. Ermənistan, AİB-dən çıxacağı halda, həqiqətən də ixrac gəlirlərinin böyük hissəsini itirmək riski ilə üz-üzədir. Lakin uzunmüddətli perspektivdə Avrointeqrasiya ölkəyə texnologiya, investisiya və təhsil proqramları sahəsində yeni imkanlar aça bilər.
Ermənistanın avrointeqrasiya qərarı yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi çağırışdır. Nikol Paşinyan üçün bu addım ölkə daxilində mövqelərini möhkəmləndirmək və Qərbin dəstəyini qazanmaq cəhdi ola bilər. Lakin bu qərar qaçılmaz olaraq cəmiyyətdə dərin çatlar yaradır və Ermənistanın təhlükəsizlik zəmanətçisi olmuş Rusiya ilə münasibətləri daha da gərginləşdirir.
Ermənistanın Avrointeqrasiya kursunun gələcəyi hələ də qeyri-müəyyən qalır. Bu, irəliyə doğru atılan bir addımdır, yoxsa naməlumluğa doğru bir tullanış? Bu suala cavab Ermənistanın islahatlara nə qədər hazır olmasından və Aİ-nin İrəvanı mürəkkəb keçid dövründə dəstəkləməyə nə qədər qadir olmasından asılıdır.
Aleksey Overçukun bəyanatı Ermənistanda ziddiyyətli reaksiyalara səbəb oldu. Ermənistan parlamentinin Avrointeqrasiya məsələləri üzrə Komitəsinin sədri Arman Eqoyan Moskvanın arqumentlərini şübhə altına alaraq daha çevik yanaşma imkanına işarə etdi: “Niyə Rusiya Aİ və Gürcüstanla ticarət edə bilir, amma biz AİB üzvü olduğumuz halda özümüzü məhdudlaşdırmalıyıq?” Bu ritorik sual Ermənistan cəmiyyətində avrointeqrasiya tərəfdarları və əleyhdarları arasında mövcud olan dərin ziddiyyətləri üzə çıxarır.
Bununla belə, rasional və soyuqqanlı təhlil göstərir ki, Ermənistanın AİB-dən çıxışı həqiqətən də onu əsas iqtisadi üstünlüklərdən məhrum edəcək. Fransa və ya Brüsselin dəstəyi Ermənistanın AİB-lə əlaqələri kəsməsi nəticəsində üzləşəcəyi iqtisadi zərərləri kompensasiya etmək iqtidarında deyil.
İrəvanın xarici siyasət kursunu dəyişmək cəhdi bütün Cənubi Qafqazı təlatümə sala bilər. Bu risklərin əsasını Ermənistanın daxili zəiflikləri və gündəmdə duran həssas məsələlər təşkil edir. Hələ də həllini tapmayan sərhədlərin delimitasiyası, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı müzakirələr və azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycana (indiki Ermənistan ərazisi) qayıdışı mövzusu bölgədə yeni gərginlik dalğasına səbəb ola bilər.
Avropa İttifaqı Paşinyanın təşəbbüslərini dəstəkləyərək Ermənistandan Rusiya ilə rəqabət aparmaq üçün bir alət kimi istifadə etməyə çalışır. Lakin Brüssel geosiyasi oyuna diqqət yetirərkən real risklər kölgədə qalır. Ermənistan ərazisindən keçən nəqliyyat marşrutlarının açılması və ya azərbaycanlıların öz tarixi torpaqlarına qayıtması ciddi siyasi iradə tələb edir ki, bu iradə hələ ki, İrəvanda müşahidə edilmir.
Ermənistandan azərbaycanlıların XX əsrin ortalarında deportasiyası regional tarixdə ən ağrılı səhifələrdən biridir. 1987–1991-ci illər arasında 250 mindən çox azərbaycanlı öz yurdlarından qovulub. Bu gün Azərbaycan üçün həmin insanların geri qayıdışı ədalət tələbindən daha çox, beynəlxalq hüquq normaları ilə dəstəklənən strateji bir məqsəddir.
Ermənistanın Aİ ilə yaxınlaşma qərarı onun xarici siyasətində əsas paradoksu üzə çıxardı: iqtisadiyyatı və təhlükəsizliyi Rusiyadan asılı olan bir ölkə bu təsirdən çıxmağa çalışır. Amma Avropa İttifaqı Ermənistana Rusiyadan daha çox təklif edə bilərmi? Ekspertlər bununla bağlı şübhəlidirlər. Bu gün Avropa on beş il əvvəlki kimi səxavətli deyil. Ermənistan, sanksiyalar tətbiq etmək və daxili sabitliyi tamamilə poza biləcək struktur islahatları daxil olmaqla, sərt şərtləri yerinə yetirməli olacaq.
Ermənistan daxilində də skeptisizm hiss olunur. Kursun dəyişməsi qaçılmaz olaraq yeni müttəfiqlər axtarışını tələb edəcək. Amma böhran zamanı Ermənistana kim kömək edəcək? Fransa legionu? NATO? Bu sual ritorik olaraq qalır.
Nikol Paşinyan “Sülh yolayrıcı” layihəsini fəal şəkildə irəli sürərək Ermənistanı bölgənin nəqliyyat sistemində əsas əlaqələndirici halqa kimi təqdim etməyə çalışır. Lakin Azərbaycanın etimadı olmadan bu layihə yalnız xəyal olaraq qalacaq. Bakı, 2020-ci il üçtərəfli bəyanatında təsbit edilmiş öhdəliklərin, o cümlədən Zəngəzur dəhlizinin açılmasının yerinə yetirilməsində israr edir. Azərbaycan üçün bu marşrut təkcə logistik layihə deyil, həm də münaqişənin bitdiyinin rəmzidir.
Ermənistan üçün hazırkı seçim ənənəvi əlaqələrin qorunması ilə qeyri-müəyyən gələcək arasında bir balansdır. Avrointeqrasiya Ermənistanı Rusiyanın təsirindən çıxarmaq üçün bir fürsət ola bilər, amma bu addımın qiyməti olduqca yüksək ola bilər. Paşinyanın kursu Ermənistan xalqı üçün bir ümid işığı olacaq, yoxsa Overçukun dediyi “Titanik bileti”nə çevriləcək?
Hər bir qərarın əks-sədası gələcəkdə eşidiləcək. Ermənistanın gələcəyi ambisiyalar və reallıq arasında tarazlıq tapmaq bacarığından asılı olacaq.
Ermənistanın AİB-dən çıxaraq Aİ-yə yaxınlaşmaq cəhdi ölkə üçün fəlakətli nəticələrə gətirib çıxara bilər. Uzun müddət Ermənistanın təhlükəsizliyinin qarantı olmuş Moskva, yeni şəraitdə bu rolunu davam etdirməyəcək. AİB-in təqdim etdiyi iqtisadi güzəştlərdən imtina enerji qiymətlərinin artması, yaşayış səviyyəsinin enməsi və ciddi iqtisadi itkilərlə nəticələnəcək.
Azərbaycan üçün isə bu vəziyyət yeni imkanlar açır. Ermənistanın zəifləyən mövqeləri şəraitində Bakı tarixi ədalətin bərpası və azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandakı tarixi torpaqlarına qayıtması məsələsində təşəbbüsü artırmaq şansı qazanır.
Elçin Alıoğlu - TREND
