Rusiyanın Yaxın Şərq siyasətində ilk dönüş 2008-ci il, ikincisi isə 2023-cü ilin oktyabrı oldu. Rusiya son altı ayda neytrallığı bir kənara qoyub, İranın strateji müttəfiqinə çevrilib. Postmodern dövrün Üçüncü Dünya müharibəsi artıq Yaxın Şərqdə gedir və Rusiya öz maraqları və rəğbətləri kimin tərəfində olduğunu seçib.
2000-2010-cu illərin əvvəlində belə görünürdü ki, Rusiya SSRİ-nin fələstinli, livanlı və suriyalı dostlarına ənənəvi dəstəyindən əl çəkib. Həm Yeltsinin, həm də Putinin dövründə - müəyyən nöqtəyə qədər - Rusiyanın Yaxın Şərqdəki kursu İsrailyönlü idi. İndi Rusiya yenidən İsrailin düşmənlərini dəstəkləyir. Niyə?
"Müqavilələrin pozulması"
Dönüş nöqtəsi 2007-ci il, Vladimir Putinin Münhen çıxışı oldu. Sonra o, ilk dəfə açıq şəkildə bildirdi ki, Rusiya periferik dövlət və hətta regional supergüc rolu ilə kifayətlənməyə hazır deyil. Putinin sözlərinə görə, Qərb tərəfdaşları əvvəlcə Qorbaçov, sonra isə Yeltsinlə yeni Rusiyanın “öz təsirinin təbii zonasına”, yəni Baltikyanı ölkələr istisna olmaqla, keçmiş SSRİ ərazisinə nəzarət edəcəyi barədə əldə edilmiş razılaşmalara əməl etməyiblər. NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi, Gürcüstan, Ukrayna, Moldova ilə onların Avropa Birliyinə daxil olması ilə bağlı danışıqlar Putin tərəfindən oyun qaydalarının pozulması kimi qəbul edilib. Bu, Moskvaya xoş deyil.
Ancaq daha da geriyə baxa bilərsiniz: 2001-ci ilə. Rusiyanın yeni Prezidenti, o zaman şərti olaraq hələ də mötədil, qərbyönlü liberal olan Vladimir Putin özünü Avropa ölkələrindən birinin Prezidenti, “Qərb liderlər klubu”nun üzvü kimi görürdü. 2001-ci il sentyabrın 11-dən sonra Putin ABŞ-ı yarı yolda qoydu. O, “Valday” Forumunda, müsahibələrində və xarici liderlərlə görüşlərdə ABŞ-la tərəfdaşlıq əlaqələri yaratmaq üçün hər cür səy göstərdiyini dəfələrlə xatırladıb. O, ABŞ-ın Əfqanıstandakı antiterror əməliyyatını dəstəkləyib və postsovet Mərkəzi Asiya ölkələrinin dövlət başçılarını ABŞ-la əməkdaşlığa inandırmaq üçün öz səlahiyyətlərindən istifadə etməyə razılaşıb. Amerika ordusuna hərbi bazalar və logistika mərkəzləri üçün ərazi verildi.
Ehtimal edilirdi ki, bu, “Əl-Qaidə”yə qarşı əməliyyatın sonuna qədər müvəqqəti tədbirdir. Lakin əməliyyat başa çatdıqdan sonra da bir çox hərbi bazalar boşaldılmadı. Qərb qoşunları, müşavirlər, məsləhətçilər orada qalmaq üçün bölgəyə gəldilər. Putinin nöqteyi-nəzərindən bu, razılaşmaların pozulması idi.
Sonra Münhen Təhlükəsizlik Konfransında biz ilk dəfə eşitdik ki, Moskva Qərb ölkələri ilə mövcud tərəfdaşlıq səviyyəsindən narazıdır və Rusiyanın öz prioritetləri və hüquqlarında israr etməkdən başqa çarəsi yoxdur.
İki stulda oturmaq
Sonra məlum oldu ki, Qərb ideyası Rusiya cəmiyyətinin özündə kök salmayıb. Ölkə bu və ya digər Qərb modelini – nə etnik, dini, mədəni və digər azlıqların hüquqlarına zəmanət verən azad etno-milli qurumlar federasiyası, nə də vətəndaş milləti qura bildi (hətta cəhd etsələr də). İmperator ideyasına qayıtmaq qalırdı. Amma imperiya böyüdükcə və gücləndikcə mövcuddur. O böyüməyi dayandırdıqda, insanlar ona qulaq asmağı dayandırır və bu, onun çürüməsinin başlanğıcıdır. Bundan sonra nə baş verdiyini bilirik. Gürcü müharibəsi var idi, Putin bundan tamamilə xilas oldu. Və bundan sonra demək olar ki, bütün qaydalar birtərəfli qaydada dəyişdirilməyə başladı. O cümlədən Yaxın Şərqdə.
Kreml uzun illər bu bölgədə şərti neytrallığı qoruyub saxlamağa, sünnilərlə, şiələrlə, İranla, Türkiyə ilə, Fəthlə, HƏMAS-la, eyni zamanda, İsraillə danışa bilən dürüst bir dəllal mövqeyi tutmağa çalışıb. Bu onun üçün vacib idi: müasir Rusiya qüdrətli Sovet İttifaqı deyil, o, Yaxın Şərqdə bir ərəb ayağında dayana bilməz. Uzun müddət ona ikinciyə - İsrailə ehtiyac duydu.
Putin yeni anti-Qərb bloku qurmağa başlayanda belə, iki kresloda oturmağa çalışdı. Moskvada o vaxtlar kifayət qədər yüksək səviyyədə Rusiyanın Yaxın Şərqdə iki ən yaxın müttəfiqi olduğunu tez-tez eşidirdilər: İran və İsrail. İki ölkə arasında uzun illər davam edən gərginlik fonunda bu, Qüdsdə xeyli təəccüblə qarşılandı. Amma nə qədər ki, İsraillə Rusiya arasında (Suriya istisna olmaqla) ciddi fikir ayrılıqları olmayıb, mövcud uyğunsuzluqlar münasibətlərin mötərizəsindən kənarda qalıb. Bu mötərizələrin içərisində siyasət, diplomatiya və ticarət üçün çox yer var idi.
Və sonra 7 oktyabr 2023-cü ildə fəlakət baş verdi. Putin HƏMAS hücumunu rəsmi olaraq pislədi, lakin eyni zamanda, HƏMAS-ı dəstəklədi. Yeni böyük Yaxın Şərq müharibəsi başladı. Putin üçün bu, Amerikanın regionda uzunmüddətli strategiyasının tamamilə uğursuz olduğunu bir daha söyləmək üçün əla fürsət idi.
Bu tabloda Rusiyanın yeri yox idi
Oktyabrın 7-də baş verən hadisələr və onların nəticələri Putin üçün daha bir qalibiyyət məqamı oldu: HƏMAS hücumu olmasaydı, biz indi Səudiyyə Ərəbistanının kralı və ya vəliəhdi, İsrailin Baş naziri və dövlət başçısına baxacaqdıq. ABŞ İsrail və Səudiyyə Ərəbistanı arasında tam diplomatik əlaqələr quran müqavilənin imzalanmasından sonra Ağ Evin qazonlarında bir-birinin əlini sıxırdı.
Bundan əlavə, Səudiyyə blokunun mötədil ölkələrindən olan digər ölkələr də bu sazişə qoşulmağa başlayacaqlardı. Və bu, yüz ildir davam edən Ərəb-İsrail münaqişəsinə faktiki son qoyacaqdı. Qeyri-ərəb müsəlman ölkələri onların ardınca gedəcəkdi - Pakistan və ya məsələn, Malayziya. Yaxşı, müsəlman əhalisi olan ən böyük ölkə İndoneziyadır. Oktyabrın 7-si olmasaydı, hər şey təxminən belə olacaqdı. Bu tabloda Rusiyanın yeri yox idi.
Amma baş verənlər baş verdi. Yaxın Şərq münaqişəsi öz xarakterini dəyişdi. Ərəb-İsrail münaqişəsindən o, “Qlobal Şimal”ın yerli versiyası ilə “Qlobal Cənub” arasında münaqişəyə çevrilib. “Qlobal Şimal” İsrailin aid olduğu ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi Qərb demokratiya klubudur. Onun periferiyasında amerikapərəst sünni rejimləri var. Qarşı tərəfdə isə, xüsusilə Qətər, Oman və Küveytin daxil olduğu qlobal Cənubun nümayəndəsi kimi İran bloku var. “Subyektivliyi azalmış ölkələr” də var – İraq (əslində onun böyük hissəsi İranın əyalətinə çevrilir), Suriya (orada təsir dairələri İran, Türkiyə, Rusiya və qismən ABŞ tərəfindən bölünüb).
Real tərəfdaşlar
İsrail Suriya hekayəsində iştirak etmir, istisna olmaqla, İsrail və Rusiya arasında Rusiya hərbi kosmik qüvvələrinin və xüsusi təyinatlıların hərəkətləri əlaqələndirmək üçün orada görünməsindən sonra razılaşmalar əldə edildi. İsrail rus qoşunlarına toxunmur və Rusiyanın hava hücumundan müdafiə sistemini sınaqdan keçirmir ki, bu da Kreml üçün kifayət qədər ağrılı olacaq. Lakin o, İranın etibarlı qüvvələrinə zərbə endirmək niyyəti barədə xəbərdarlıq edir və Rusiya komandanlığı buna mane olmur.
Suriyada tonu Rusiya müəyyən edir, lakin İran bunu daha çox edir. Əslində onun qolu husilərdir - bu, dövlət statusu olmayan və terrorçu qrupların nəzarətində olan kvazi dövlətlərdən biridir. Onlar Tehran tərəfindən dəstəklənir və idarə olunur. Husilər Şimali Yəməndə belə bir kvazi dövlət yaradıblar. Rusiyanın Qəzza zolağında olduğu kimi orada da çox mötədil iştirakı var.
Moskva Əsəd rejimini xilas etməkdən aldığı dividentlərin böyüklüyündən həmişə məmnun qalmayıb. Minnətdarlıq olaraq, Rusiya hərbi bazalarının yaradılması üçün ərazi verildi. Amma ruslar müəyyən problemi həll edib ərazini İŞİD-dən azad edən kimi orada İran bayrağı görünür. Görünür, Rusiya ikinci dərəcəli rol oynayır və bu, onu qıcıqlandırır.
Amma İran və Rusiyanın bir-birinə ehtiyacı var. Bunlar tərəfdaşlardır. 24 fevral 2022-ci ildən sonra, xüsusən də 7 oktyabr 2023-cü ildən sonra onlar strateji tərəfdaş oldular. İrana nüvə proqramında və geosiyasi problemlərin həllində tərəfdaş kimi Rusiya lazımdır. Rusiyaya Ukrayna cəbhəsində İran pilotsuz təyyarələri lazımdır. İran Moskvanı silah, sursat və təyyarə mühərrikləri ilə təmin edir - Rusiyanın indi Qərb bazarında ala bilmədiyi şeylərlə.
Kreml Cənubi Qafqazdakı müttəfiqlərindən (Ermənistan da daxil olmaqla) əvvəllər Qərbdə alınmış sıradan çıxmış sistemləri əvəz etmək üçün lazım olan zəruri avadanlıq və ikili təyinatlı texnologiyaların tədarükünü təmin etmək üçün istifadə edir. Bundan əlavə, Rusiya özünü “Qlobal Cənub”un bir hissəsi deyil, bu blokda liderlik uğrunda Çin və Hindistanla rəqabət aparır. Onun regionda güclü müttəfiqlərə ehtiyacı var və İran onların ən güclüsüdür.
Üçüncü Dünya müharibəsi
Rusiyanın Yaxın Şərqdə bir çox məqsədləri var. Rusiyanın HƏMAS tərəfindən kifayət qədər effektiv şəkildə həyata keçirdiyi terror əməliyyatının inkişafında iştirak etməsi ehtimalı azdır. Həqiqətən də, HƏMAS-ın hərbi qanadı belə bir əməliyyat planlaşdırmaq qabiliyyətinə malik deyil. İlk növbədə İrandan olan məsləhətçilər və tərəfdaşlar var idi. İnformasiya ictimaiyyətində guya “böyük şimal imperiyasından” müəyyən bir ekspert qrupunun olması ilə bağlı müxtəlif söz-söhbətlər dolaşır, lakin hələlik bunun faktiki sübutu yoxdur.
Qəzzada “Kalaşnikov” avtomatları sursat lisenziya əsasında istehsal olunur. HƏMAS pulların yuyulması üçün Rusiya birjalarından istifadə edir. Amma bütün bunlar mümkün əlaqələrin dolayı sübutudur. HƏMAS-ın İsrailə hücumunun arxasında Rusiyanın dayandığını sübutlarla deyə bilmərik. Amma istənilən halda Rusiya vəziyyətdən maksimum yararlandı. İsraillə Səudiyyə Ərəbistanı arasında uğursuz razılaşmaya görə bölgədəki mövcudluğunun təsirini nümayiş etdirdi və imici qazandı.
İsrail açıq şəkildə Rusiya ilə münasibətlərini dəyişmir. O, birbaşa Ukraynanı dəstəkləyirdi - o vaxtkı İsrailin hər iki Baş naziri Rusiyanın işğalını pisləyirdi. Bu, Moskvanın xoşuna gəlmədi. Amma heç kim münasibətləri pozmaqda, qarşıdurmaya keçməkdə maraqlı deyil. Rusiya güclüdür. İsrail hərbi-siyasi isteblişmenti hesab edir ki, Rusiyanın Yaxın Şərqdə regionu alovlandırmaq üçün kifayət qədər resursları qalıb. İsrail faktiki olaraq döyüşdüyü dörd cəbhədən başqa başqa bir cəbhə əldə etməyi qətiyyən istəmir. İsrail Rusiyanın iqtisadi boykotuna qoşulmayıb, lakin o, həm də ərazisinin, banklarının və ticarət şəbəkələrinin Qərbin sanksiyalarından yan keçmək üçün istifadəsinə icazə vermir.
Əslində Yaxın Şərqdə artıq Üçüncü Dünya müharibəsi gedir. İsraildə olarkən bunu görməmək mümkün deyil. Bu, proksi müharibə, birbaşa toqquşmalar, çox çətin diplomatik münaqişə və yeni silah növlərinin sınaqdan keçirilməsidir. Bu, hamının hamı ilə vuruşduğu və eyni zamanda hamı ilə ünsiyyətdə olduğu böyük bir müharibədir. Bir-biri ilə müharibə edən ölkələr hələ də diplomatik münasibətləri saxlayır: 20-ci əsrdə bu, ağlasığmaz idi. Postmodern dövrdə dünya müharibəsi belə görünür.
Müəllif: Zeev Hanin – “Beqin-Sadat” Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin professoru, israilin “Bar-İlan” Universitetinin elmi işçisi.
Mənbə: “The Moscow Times”
Tərcümə AYNA-ya məxsusdur
