Azərbaycan mühüm vasitəçi kimi
Bu gün, 14:00
Aprelin sonunda İran Prezidenti Məsud Pezeşkian Azərbaycana səfər edib. Onu müşayiət edən nümayəndə heyətinə rəsmi şəxslər, özəl sektorun nümayəndələri, parlamentlərarası dostluq qrupunun üzvləri və İranın dörd şimal-qərb əyalətinin qubernatorları daxildir. Səfər zamanı tərəflər iqtisadi əməkdaşlığın genişləndirilməsi, işgüzar missiyaların gələcək səfərlərinə hazırlıq məsələlərini müzakirə edib, bir sıra dövlətlərarası sazişlər imzalayıblar.
Bundan əlavə, artıq məlum olduğu kimi, İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahunun Bakıya səfəri gözlənilir. Hələlik isə Yaxın Şərqdəki gözlənilməz mürəkkəb vəziyyətə görə onun səfəri daha sonrakı tarixə təxirə salınıb.
Netanyahu Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə, eləcə də ölkənin yəhudi icmasının nümayəndələri ilə görüşəcək. İsrailin hökumət nümayəndə heyətinə ölkənin Müdafiə Qüvvələrinin yüksək rütbəli generalları, o cümlədən Azərbaycan əsilli zabitlər daxil olacaq.
Bu səfər həm də Azərbaycanın İsraillə Türkiyə arasında gərginliyin azaldılmasında vasitəçi rolunun təzahürü kimi qiymətləndirilir. Bu günlərdə Bakıda İsrail və Türkiyə nümayəndələri arasında Suriyada toqquşmaların qarşısının alınması ilə bağlı texniki məsləhətləşmələr keçirilib.
Səfər həmçinin İsrail, Azərbaycan və ABŞ arasında üçtərəfli əməkdaşlığın dərinləşdirilməsinə yönəlib. ABŞ-ın xüsusi nümayəndəsi Stiv Vitkoff bu yaxınlarda Bakıda səfərdə olub.
Maraqlıdır ki, ikitərəfli hökumətlərarası komissiyanın iclasında iştirak etmək üçün may ayında Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın da Bakıya səfəri gözlənilir. Netanyahunun səfərinin strateji əhəmiyyəti mediada və sosial şəbəkələrdə, o cümlədən İranla bağlı mümkün danışıqlar və ya İsrail nümayəndə heyətinin Bakıdan sonra Türkiyəyə növbəti səfəri ilə bağlı söhbətlərdə vurğulanır.
Ölkəmizə səfərlərin belə sıx qrafiki nə deməkdir? Azərbaycan rəhbərliyi böyük bir regionda beynəlxalq problemlərin həllində hansı rolu üzərinə götürüb? Tam olaraq nə baş verir?
AYNA.AZ mövzunu tanınmış əcnəbi və yerli ekspertlərlə müzakirə edib.
İsrailli publisist Aleksandr Nepomnyaşiy:
“Azərbaycan əhalisinin etnik və linqvistik baxımdan İran əhalisinin təxminən üçdə biri ilə qohumluq təşkil etdiyi, dili əksər türklər tərəfindən başa düşülən, İsraillə siyasi əlaqələri uzun müddətdir ardıcıl şəkildə inkişaf edən bir ölkədir - həqiqətən də, üç regional güc arasında ideal vasitəçi olmaq üçün unikal potensiala malikdir. Bu ölkələrin hər biri hazırda digər ikisi ilə düşmən münasibətdədir və Bakını bu qədər vacib edən amil də budur.
İsrail nöqteyi-nəzərindən indiki İran rejimi ilə konstruktiv razılaşmalar gözləməyə dəyməz. Vurğulayım: söhbət konkret olaraq 1979-cu ildə hakimiyyətə gələn rejimdən gedir, nəinki İran xalqının özündən. İran xalqı ilə mən əminəm ki, indiki teokratik sistemin süqutundan sonra dostluq və sıx əlaqələr bərpa olunacaq - keçmişdə olduğu kimi, indi də Azərbaycanla münasibətlərdə olduğu kimi.
Türkiyə ilə düşmənçilik ritorikasına baxmayaraq, vəziyyət fərqlidir. Ərdoğan hökuməti İranın şiə rəhbərliyindən qat-qat praqmatikdir. İsrail artıq Bakıda Ankara ilə danışıqlar aparıb və onların davam edəcəyini deməyə əsas var. İsrail təyyarələrinin Türkiyə hava məkanından uçmasını qadağan etmək kimi simvolik jestlərə baxmayaraq, Türkiyə rəhbərliyi Qüdslə işgüzar əlaqələri kəsməyib.
Suriyadakı vəziyyət hər iki tərəfi xüsusi maraqlandırır. İsrail həm sərhədlərini, həm də ölkənin cənubundakı druzların sıx məskunlaşdığı əraziləri qorumağa çalışır. Türkiyə isə bir müddət əvvəl Əsəd rejimini devirən və mühüm ərazilərə nəzarəti ələ keçirən proksi qruplar, o cümlədən radikallar vasitəsilə hərəkət edir.
İsrail ilə Türkiyə arasında Bakıda keçirilmiş əvvəlki danışıqlar təsir dairələrinin delimitasiyasına və bilavasitə, xüsusən də İsrail aviasiyası ilə Türkiyə qüvvələri arasında toqquşmaların qarşısını almağa imkan verib. Belə ki, elə bir neçə gün əvvəl Suriyanın yeni lideri Əhməd əş-Şaraya (Əl-Culani) tabe olan islam radikal qruplarının suriyalı druzları qətlə yetirmək cəhdinə cavab olaraq İsrail Hərbi Hava Qüvvələri Suriyanın bir sıra hərbi obyektlərinə dəqiq zərbələr endirib.
Türkiyə tərəfi, yəqin ki, İsrailin reaksiyasından ehtiyat edərək, Suriya ərazisindəki bazalarını müvəqqəti olaraq pərdələyib və döyüş təyyarələrini havaya qaldırıb. Bununla belə, birbaşa münaqişənin olmadığı qənaətinə gəlsək, Bakıda əvvəllər razılaşdırılmış koordinasiya mexanizmləri işləyirdi: Türkiyə aviasiyası Suriya hava məkanını tərk etdi və toqquşmaların qarşısı alındı.
İsrail və ABŞ-ın təkid etdiyi kimi, İran rejiminin hərbi nüvə və raket proqramlarını məhdudlaşdırmaqdan imtina etməkdə inadkarlığı genişmiqyaslı geosiyasi dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Tamamilə mümkündür ki, “ertəsi gün” – yəni İranda mümkün böhrandan sonra regional strukturun müzakirəsi yenidən Bakıda baş tuta biləcək ən yüksək səviyyədə də daxil olmaqla İsrail-Türkiyə danışıqlarının tərkib hissəsinə çevrilsin.
Bu kontekstdə Azərbaycanın vasitəçi rolu nəinki məqsədəuyğun görünür, həm də strateji əhəmiyyət kəsb edir. Bakının regional gərginliyi azaltmaq üçün özünəməxsus mövqeyindən istifadə etməyə hazır olması ən ciddi dəstəyə layiqdir. Bu səylərin nə dərəcədə uğurlu olacağı təkcə Azərbaycandan asılı deyil. Amma prosesin başlanması faktının özü, şübhəsiz ki, müsbət siqnaldır”.
Türkiyəli politoloq, Ankara-Moskva ekspert və analitik şəbəkəsinin aparıcı mütəxəssisi Engin Özer:
“Əslində, indi Azərbaycan üçün, deyək ki, o qədər də əlverişli mövqe yaranmayıb. Mövcud vəziyyətə diplomatik nəzər salanda görünür ki, Azərbaycan moderator rolunu oynayır, lakin İran və deyək ki, İsrail arasında deyil, İranla Qərb bloku olan ABŞ arasında.
Məlumdur ki, yaxın vaxtlarda İsrailin başçılıq etdiyi koalisiya toplana bilər və yəqin ki, İrana qarşı hava əməliyyatlarına başlayacaq. Hədəflər çox güman ki, yalnız bəzi obyektlər olacaq. Yəni bu, genişmiqyaslı müharibə deyil, hava əməliyyatları olacaq. Mən belə düşünürəm. Hazırda Azərbaycanın vasitəçiliyi ilə danışıqların son raundunun mövzusu budur. İndi baş verənlər budur.
İkincisi, Türkiyə, İran və İsrailin problemlərini öz aralarında həll etmək üçün hansısa vasitəçiyə ehtiyacı yoxdur. Bu problemlər bu yolla həll olunmayacaq.
Hesab edirəm ki, hazırda Azərbaycanla son danışıqlar gedir. İndi İsrail çox güman ki, Azərbaycanı İranla gələcək müharibəyə cəlb etməyə çalışır, onu buna doğru sövq edir.
İran isə Azərbaycana müharibədə iştirak etməməyi, heç bir kəşfiyyat məlumatını İsrailə ötürməməyi təklif edir. Bunun əvəzində Tehran Bakıya biznes tərəfdaşlığı təklif edir.
Çünki Azərbaycanın başqa problemi var. İran artıq Türkiyəyə Zəngəzur dəhlizinin İslam Respublikası ərazisindən keçən cənub variantından birgə istifadə etməyi təklif edir.
Müharibə olarsa, Azərbaycan bundan əziyyət çəkəcək. Müharibə olmasa, İsraillə münasibətlər pisləşəcək. İndiki vəziyyət belədir.
Üçüncüsü, düzünü desək, Azərbaycanın nə Türkiyəyə, nə İrana, nə də İsrailə təzyiq etməyə gücü var. Azərbaycan yalnız ona görə unikaldır ki, o, eyni zamanda İranla münasibətlərini az-çox yaxşılaşdıra, İsrail və Türkiyə ilə yaxşı münasibətlər saxlaya bilər. Azərbaycanın nə ordusu, nə diplomatik imkanları, nə də iqtisadi gücü imkan verir ki, bu üç tərəfin hər birinə təzyiq göstərə bilsin.
İndi Azərbaycan onlar arasında yalnız danışıqlar platformasıdır. Bakı istənilən müharibəni dayandıra bilərmi? Azərbaycanın nə İsraili, nə də İranı dayandırmaq rıçaqları var.
Bütün bu vəziyyətdə Türkiyəyə gəlincə, hər hansı hərbi əməliyyat olarsa, çox güman ki, neytral qalacaq. Ən azından ABŞ və İsrailin addımlarına qarşı çıxmayacaq”.
Azərbaycanlı siyasi şərhçi Nəsimi Məmmədli:
“Müasir mürəkkəb və ziddiyyətli beynəlxalq münasibətlər sistemində Azərbaycanın geosiyasi əhəmiyyəti xeyli artıb. Bir-biri ilə dərin münaqişələrdə olan ölkələrlə normal ikitərəfli iqtisadi-siyasi və çoxtərəfli beynəlxalq əlaqələr qurulub.
Regionun ən böyük dövlətləri - Rusiya və İranla normal ikitərəfli münasibətlər, Türkiyə, Gürcüstan və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə strateji müttəfiqliklər möhkəmlənir. Avropa İttifaqının 9 ölkəsi və Çinlə strateji tərəfdaşlıq sazişləri imzalanıb. İsraillə də bir çox sahələrdə sıx əməkdaşlıq həyata keçirilir.
Hazırda Azərbaycan sabitlik və təhlükəsizlik baxımından əlverişli vəziyyətdədir. Bütün bunlar bizə Bakını regional və beynəlxalq məsələlərin müzakirə oluna biləcəyi məkan kimi qəbul etməyə imkan verir.
Eyni zamanda, yeni dünya düzəni formalaşdıqca, yerli və qlobal hərbi-siyasi gərginlik artır, iqtisadi və ticarət müharibəsi dərinləşir. Bunun üçün dövlətlər etibarlı tərəfdaşlar tapmalıdır. Onların iqtisadi, ticarət və geosiyasi maraqlarını təmin etmək üçün əlverişli nəqliyyat və enerji dəhlizlərinə çıxışı olmalıdır.
Azərbaycan regional və beynəlxalq siyasəti müəyyən etməyə qadir olan böyük dövlət deyil. Eyni zamanda, dövlətlərarası böhranların və problemlərin həllində vasitəçilik qabiliyyəti son dərəcə aşağıdır. Amma Bakı Azərbaycanla dostluq münasibətləri olan problemli dövlətlərin bir masa arxasında müzakirələr aparması üçün normal platformadır”.
Geri qayıt