“Suriya qambiti” necə bitəcək və növbə kimindir?
14-12-2024, 14:50
Cəmi iki həftə ərzində Yaxın Şərq kəskin şəkildə dəyişdi. Əsəd sülaləsinin 50 illik tarixi şərəfsizcə başa çatdı. “Ərəb baharı” zamanı rus süngüləri, həmçinin İranın və onun proksilərinin dəstəyini əlində saxlayan Bəşər Əsəd geriyə baxmadan Moskvaya qaçdı və bu dəfə dostlarının onu müdafiə etməkdə aciz olduğu ortaya çıxdı.
İndi isə əsas suallar bunlardır: Bəşər Əsəd rejiminin süqutu Yaxın Şərqdəki güc balansına necə təsir edəcək və Suriyanın özü hansı yolu tutacaq? Bu ərəb ölkəsində baş verən tektonik sarsıntılardan kimlər qalib gəlib, kimlər məğlub olub? Bu hadisələr regionda, xüsusən də İranda, müvafiq olaraq Azərbaycanda və ümumiyyətlə, Cənubi Qafqazda vəziyyətə necə təsir edəcək?
Təbii ki, ən çox itirənlər Rusiya və İran oldu. Qiyamlar 2011-ci ildə başlayandan bəri hər ikisi rejimin dəstəklənməsində mühüm rol oynayıb. Rusiya Suriya vasitəsilə Afrika qitəsinə asan çıxış əldə etdi və SSRİ-nin bəzi diktatura ölkələrində keçmiş təsirini özəl hərbi birlikləri, xüsusən də sonradan öldürülmüş Yevgeni Priqojin və onun “Vaqner” qruplaşması hesabına müəyyən dərəcədə bərpa edə bildi.
Əsəd Moskvanın dəstəyi müqabilində Rusiyaya Tartusda dəniz bazası, Latakiyada isə hərbi hava bazası saxlamağa icazə verdi. Beləliklə, Rusiya Aralıq dənizində əsas strateji hərbi dəniz varlığını və bütün regionda hava potensialını əldə etdi və bu potensialdan başqa şeylərlə yanaşı, Suriya müxalifətinə, üsyançılara, Əsəd müxaliflərinə, Rusiya tərəfindən terrorçu kimi tanınan “Heyət Təhrir əl-Şam” təşkilatına qarşı istifadə etdi.
İndi isə Rusiya kontingentinin Suriyada davamlı mövcudluğu və Humeymim aviabazasından və Tartus hərbi dəniz bazasından istifadə birbaşa Humeymimdən havaya qalxan Rusiya təyyarələri tərəfindən amansızcasına bombalanan məhz bu təşkilatın yaratdığı yeni Suriya hökumətindən asılıdır.
İrana gəlincə, Suriya hadisələri İranın müvəkkilləri tərəfindən qurulan şiə ayparasını parçaladı - İranın rəhbərlik etdiyi “müqavimət oxu” İsrailin “Hizbullah” və HƏMAS-a sarsıdıcı zərbə vurması ilə yox oldu. İndi İran İsrail və ABŞ-ın qarşısını almaq üçün yeni vasitələr üzərində düşünməli olacaq. İranın Suriyadakı vəziyyətlə barışmaq niyyətində olmadığı İslam Respublikasının Ali dini lideri Əli Xameneyinin sonuncu çıxışından da irəli gəlir. İran liderinin qeyd etdiyi kimi, “işğal olunmuş ərazilər suriyalı gənclər tərəfindən azad ediləcək, ABŞ isə müqavimət qüvvələri tərəfindən bölgədən çıxarılacaq”.
Suriyadakı hadisələr İranda təkrarlana bilərmi? Bu, mümkündür. İctimai inkişaf qanunları onların şərtlərini diktə edir. İmperiyalar kimi diktaturalar da əbədi deyil. 20-ci əsrdə İrandan da betər imperiyalar və diktaturalar süqut etdi və SSRİ dünya demokratiyaları ilə 70 illik “dinc yanaşı yaşamadan” sonra dağıldı. Mollakratiyanın diktaturasından narazı olan insanların çoxluğunu nəzərə alsaq, “Suriya qambiti” asanlıqla İrana çevrilə bilərdi. “Müqavimət oxunun” qırılması, təbii ki, mollalar da Moskvaya qaçmasalar, lakin son döyüşü vermək qərarına gəlməsələr, vətəndaş müharibəsinin başlaması ilə İran üçün geniş nəticələr verə bilər.
Və İsrail nəhayət hədəf təyinatçısı ilə birlikdə “müqavimət oxunu” məhv etməyə və İranı bombalamağa başlaya bilər. Hər iki halda Azərbaycan qonşu ölkədə baş verən hadisələrin nəticələrindən ən böyük təhlükə altında ola bilər. İsrailin dostu və müharibədən qaçan iranlıların sərhədi keçmək üçün ən firavan ölkəsi kimi.
Əsədin digər, nisbətən yeni himayədarı olan Çini də unutmaq olmaz. Suriya rejimi ilə yanaşı, Pekinin regionda təsirini genişləndirmək üçün Tehran və Moskvanın Suriyaya tətbiq etdiyi şübhəli “sabitlik”dən istifadə etmək qərarına gələn Si Sinpinin də planları iflasa uğradı. Məlum olduğu kimi, Pekin Əsədə güclü diplomatik və siyasi dəstək verdi - müharibədən dağılmış ölkənin bərpasına kömək etdi. Keçən il Suriya diktatoru Pekinə və Hançjouya yüksək səviyyəli səfər etdi və bu səfər zamanı Si ilə görüşdü və o, bütün ölkələri “Suriyaya qarşı qeyri-qanuni birtərəfli sanksiyaları” ləğv etməyə çağırdı. İki lider "strateji tərəfdaşlıq" adlandırdıqları şeyi elan etdilər və Si dedi: "Çin Suriyanın xarici müdaxiləyə, birtərəfli zorakılığa qarşı müqavimətini dəstəkləyir... və Suriyanın yenidən qurulmasını dəstəkləyəcək".
Əsəd “böhran və əzab zamanı” suriyalıların yanında olduğuna görə Çinə təşəkkür edib. Bir il əvvəl Çin Əsədi müasir İpək Yolları, ticarət yolları, dünyanı əhatə edən infrastruktur layihələri üçün milyardlarla dollar vəd edən geniş investisiya proqramı kimi başlayan “Bir Kəmər və Yol Təşəbbüsü”nün (BRI) iştirakçısı olmağa dəvət etdi. Əsədin devrilməsi Çin üçün İran və Rusiya qədər dramatik bir strateji dönüş olmaya bilər, lakin bu, yenə də Si Sinpinin regional ambisiyalarına zərbədir. Lakin Pekin özünə sadiq qalır - o, sadəcə narahatlığını ifadə edir və Suriyadakı "vəziyyəti yaxından izləyir".
Suriya üsyançılarına pilotsuz təyyarələrlə kömək edən və hətta ora operatorlar göndərən Ukrayna Putinin himayədarının dağılmasından rahatlıq hiss etdimi? Çox güman ki, mənəvi məmnuniyyət aldı. Axı Rusiyanın Əsəd rejiminə vaxtında köməyə gələ bilməməsinin səbəbi bütün Rusiya qüvvələrini birləşdirən Ukrayna müqaviməti idi.
Ukraynadakı müharibəyə gəlincə, Əsədin çöküşü çətin ki, tezliklə Kiyevin lehinə oynasın. Əksinə, Kreml diktatoru Suriya müxalifətindən nümunə götürərək, Ukraynaya barışıq və qisas üçün qüvvə toplamaq şansı verməməyə çalışacaq. Putin öz “stavka”sını məhz Ukraynaya qoydu, bunun üçün hətta Suriyadan da imtina etdi - MDB hüdudlarından kənarda onun əsas və yeganə qazancı idi. Onun üçün Xerson və Volçanskidə özünün və Rusiyanın taleyi həll olunur.
İsrail haqlı olaraq Suriya rejiminin süqutundan faydalananlar arasında idi - İsrail hərbçiləri üsyançılar tərəfindən ölkənin ələ keçirilməsi ilə 1974-cü ildə Suriya ilə sazişin “yıxıldığını” söyləyərək, Qolan təpələrində silahsızlaşdırılmış bufer zonasına nəzarəti ələ keçirdi. Benyamin Netanyahu Qolan təpələrini həmişəlik İsrail ərazisi elan edib. İsrail Hərbi Hava Qüvvələri Suriyanın müxtəlif şəhərlərində 250-dən çox hərbi obyektə, o cümlədən kimyəvi silah istehsalı obyektlərinə hava zərbələri endirib, həmçinin Suriya donanmasını raketlərlə məhv edib.
ABŞ Suriyadakı vəziyyətə nəzarət etmək üçün bütün səlahiyyətləri Ankaraya verib. Eyni zamanda, Bəşər Əsəd rejiminin süqutu fonunda Suriyada İŞİD-in dirçəlməsinin qarşısını almaq üçün Vaşinqton bölgədə qruplaşmaya qarşı mübarizənin davam etdirilməsi çərçivəsində onlarla əməliyyat həyata keçirib. İŞİD yaraqlılarının yerləşdiyi ərazilərə hava zərbələri endirib.
Eyni zamanda, “The New York Times” (NYT) qəzetinin Amerika və Türkiyə rəsmilərinə istinadən yazdığı kimi, ABŞ Türkiyə vasitəsilə Suriya üsyançılarına mesajlar ötürdü. Mesajlarda İŞİD yaraqlılarını hökumət əleyhinə qüvvələrin fəaliyyətinə cəlb etməməyə çağırış da yer alıb. NYT həmsöhbətlərinin sözlərinə görə, üsyançılar Türkiyə vasitəsilə də əmin ediblər ki, onların belə bir niyyəti yoxdur. ABŞ Prezidenti Co Baydenin administrasiyası ABŞ-dakı üç mənbəyə istinadən xəbər verir ki, “Heyət Təhrir əş-Şam” (HTŞ) qruplaşmasının rəhbərliyi ilə ilk qeyri-rəsmi təmaslar zamanı ölkəni təkbaşına idarə etməyə deyil, keçid hökumətinin formalaşdırılması üçün inklüziv prosesə başlamaq qərarı verib. Onların fikrincə, Bayden administrasiyasının ABŞ-da da terror qruplaşması kimi tanınan HTŞ ilə əlaqəsi Vaşinqtonun Yaxın Şərqdəki müttəfiqləri, o cümlədən Türkiyə ilə koordinasiya əsasında həyata keçirilir.
Bu arada, deyəsən, Vaşinqton Suriyada hakimiyyəti ələ keçirmiş HTŞ koalisiyasını terrorçu qruplar siyahısından çıxara bilər. Yüksək rütbəli amerikalı məmur bu ehtimalı bazar günü jurnalistlər üçün xüsusi brifinqdə açıqlayıb. Onun sözlərinə görə, Suriyadakı siyasi transformasiyada çoxlu suriyalı qrup və təşkilatlar iştirak edir.
"Əlbəttə ki, HTŞ bunun mühüm bir hissəsi olacaq. Məncə, biz hamımız Amerikanın maraqlarını rəhbər tutaraq, onlarla lazımi şəkildə əlaqə saxlayacağıq", - deyə ABŞ administrasiyasının yüksək səviyyəli rəsmisi əlavə edib.
Belə görünür ki, Türkiyə lideri Ərdoğan ABŞ-ın mövqeyində transformasiyaya nail ola bilib və hətta üsyançıların hərəkətlərinə nəzarət etmək və terror təşkilatlarının Suriyadakı vəziyyətdən sui-istifadə etməsinin qarşısını almaq üçün aparıcı rol oynamaq üçün kart-blanş alıb. Bunda ən az rolu Suriyanın qalan hissəsindən türkiyəyönlü müxalifətin nəzarətində olan İdlibin inkişafında nəzərəçarpacaq fərqlər oynadı. Türkiyənin himayəsində olan müxalif islamçı qrupların nəzarətində olan İdlib vilayətində həyat rəsmi hökumətin idarə etdiyi bölgələrə nisbətən daha cəlbedici olub. İdlibdə elektrik, benzin və su, yeməklə bağlı isə daha az problemlər var idi. Türkiyə bundan bir vitrin yaratmağa çalışdı (məsələn, kütləvi mənzil tikintisi proqramı başlatdı) və suriyalılar bu fərqi görməyə imkan tapdı.
Türkiyə İdlibi inkişaf etdirərkən Hələbdə durğunluq və korrupsiya hökm sürürdü. Rusiyanın rəsmi Suriya ilə ticarət dövriyyəsi (ildə təvazökar 500-700 milyon dollar) Əsədin əleyhdarlarının nəzarəti altında olan bölgənin Türkiyə ilə dövriyyəsinin müqayisəsindən daha az idi. Putinin 2021-ci il üçün qalibiyyət hesabatında acınacaqlı məbləğ 203 milyon dollar göstərilib.
Rusiya və İran nəinki müttəfiqləri üçün iqtisadi artımın mühərriki kimi çıxış edə bilmədi, həm də başqalarını, o cümlədən dünyanın əksər hissəsini cəlb edə bilmədi. Körfəz ölkələrindən, Hindistandan və ya Çindən investorlar Rusiya və İranın təhlükəsizlik zəmanəti ilə Suriyaya axışmayıb. Suriya vətəndaş müharibəsi başlayandan bəri düşdüyü iqtisadi uçurumdan yalnız hökumətinin iradəsi ilə olmasa da, çıxa bilməyib. Adambaşına düşən ÜDM müharibənin ilk illərində təqribən 3000 dollardan 1000 dollara (hətta daha aşağı) düşdü və bu səviyyə ətrafında dəyişdi, COVID-dən sonra isə tamamilə dibə - 500 dollara düşdü. İqtisadi artım eyni şəkildə görünür: vətəndaş müharibəsinin ilk illərində 50%-dən çox çöküş, sonra eyni tənəzzül illərinin “yediyi” bir neçə il ürkək artım və 2020-ci ildən sonra daha bir fəlakətli uğursuzluq.
İndi yayılan xəbərlərə görə, qanlı diktatoru qovub Türkiyənin təsiri altında yenidən doğulan Suriya müxalifəti Ankaranın və Qərbin birbaşa yardımı ilə yeni Suriya quracaq və hökumət böyük ehtimalla, dindar olmayan, bütün siyasi palitranı yaratmağa çalışan koalisiya olacaq. Aydındır ki, sünni islamçı qüvvələr öz səhvləri üzərində müəyyən işlər görüblər. Çoxsaylı islamçı qruplar Suriyanın ələvi və xristian əhalisinə qarşı çox vaxt özlərini İŞİD yaraqlılarından yaxşı aparmırdılar. Bu seçimlə çoxkonfessiyalı Dəməşq və Homsdakı ələvi azlıq polis rejimi də olsa, lakin Ələvi Əsədin dünyəvi diktaturasına üstünlük verirdi. İndiki islamçılar dini azlıqların nümayəndələrini sakitləşdirməyə və kilsələri qorumağa çalışırlar. Ümid var ki, suriyalılar çəkişmə, rədd, vətəndaş müharibəsi illərini geridə qoyub, həqiqətən də populyar, qanuni dövlət quracaq, sadəcə qurub yaşamağa başlayacaqlar.
AYNA.az
Geri qayıt